Nguyễn Phúc Ưng Lịch

Từ điển Tiếng Việt (Vietnamese Dictionary)

(Mậu thân 1872 - Quý mùi 1943)

Hoàng tử, tên là Nguyễn Phúc Ưng Lịch, con Kiến Thái vương Nguyễn Phúc Hồng Cai, em ruột Nguyễn Phúc Ưng Đăng (tức vua Kiến Phúc). Khi vua Kiến Phúc bị đầu độc chết, ông được Nguyễn Văn Tường, Tôn Thất Thuyết đưa lên ngôi, lấy hiệu năm là Hàm Nghi, nên cũng gọi là vua Hàm Nghi. Ông không phải là con nuôi của vua Tự Đức nên không liên can gì đến ngai vàng. Sở dĩ ông được chọn làm vua vì còn nhỏ tuổi. Vả lại lúc đó khó tìm ra người hoàng tộc đủ điều kiện để làm vua. Lẽ ra Ưng Ki (sau này là vua Đồng Khánh) được nối ngôi, nhưng ông này không được cảm tình của Tường và Thuyết

Ngày 23-5-1885, Tôn Thất Thuyết đánh úp quân Pháp tại kinh thành, thất bại, ông bỏ kinh thành lập chiến khu ở Tân Sở (thuộc Cam Lộ, tỉnh Quảng Trị) phát lệnh Cần vương tổ chức đánh Pháp cứu nước. Lúc đó, ông lập chiến khu ở huyện Tuyên Hóa (tỉnh Quảng Bình), nghĩa quân theo về rất đông như Tôn Thất Đạm, Tôn Thất Thiệp, Lê Trực...lực lượng nghĩa quân gây thiệt hại nhiều cho quân Pháp

Ngày 26-9 năm Mậu tí 1880, ông bị Trương Quang Ngọc phản bội bắt về nộp cho Pháp. Trong vòng vây quân thù, ông cầm thanh gươm đưa cho Ngọc và bảo rằng:" Mày giết ta đi, còn hơn đưa tao về nộp cho Tâ"y. Sau đó Pháp đưa ông về Thuận An, rồi đưa lên tàu Biên Hòa đày sang Algérie, các cận thần của ông kẻ bị Pháp bắt, người trốn vào rừng tổ chức nghĩa quân tiếp tục kháng chiến, Tôn Thất Đạm uống thuốc tự tử trong chiến khu. Vì cả ba anh em ông đều bị làm vua, nên dân gian hồi đó có câu hát:

"Một nhà sinh đặng ba vua,

Vua còn, vua mất, vua thua chạy dài"

(Vua còn là vua Đồng Khánh, vua mất là vua Kiến Phúc,vua thua tức vua Hám Nghi)